Zanim poznamy 10 najstarszych miast w Polsce, przyjrzyjmy się samej definicji. Encyklopedia PWN opisuje miasto jako „skupisko ludzkie, przeciwstawiane wsi, charakteryzujące zagęszczoną zabudową, zróżnicowaną strukturą społeczną mieszkańców, utrzymujących się w większości z zajęć nierolniczych – handlu, rzemiosła, przemysłu i usług”.
Czytaj też: 7 miast w Polsce, które powstały od postaw w XX wieku. To nie tylko Gdynia i Nowa Huta
Przyglądając się tej definicji, możemy stwierdzić, że historia miast w Polsce sięga o wiele dalej niż tylko średniowiecza. Jest w tym kropla prawdy. Tysiące lat temu na terenie naszego kraju budowane już były osady o charakterze miejskim, które formalnie jeszcze nie były nazywane miastami, a najwyżej grodami lub grodziskami.
Biskupin jako przykład prehistorycznego miasta
Jeśli mielibyśmy wskazać najstarszy tego typu ośrodek, to zapewne byłby to znajdujący się w powiecie żnińskim słynny Biskupin. Ślady pradawnego grodu na wyspie otoczonej wodami jeziorami Biskupińskiego odkryto przypadkowo w 1933 roku, kiedy poziom wód w zbiorniku znacząco się obniżył. Pierwszą osobą, która nagłośniła sprawę, był miejscowy nauczyciel Walenty Szwajcer.
Czytaj też: Największa wieś w Polsce. Wielkości miasta powiatowego, a wciąż bez praw miejskich
Wybudowanie osady w Biskupinie datuje się na VIII wiek p.n.e. Badania drewnianych bali wykorzystanych do budowy grodu wykazały, że połowa z nich pochodziła od dębów ściętych w 748 roku p.n.e. Działanie grodu w tym miejscu archeolodzy wiążą z kulturą łużycką, która panowała wówczas w zdecydowanej większości obszaru dzisiejszej Polski.
Czy Kalisz należy do grona najstarszych miast w Polsce? I tak, i nie
Drugim przykładem niewiele młodszym od Biskupina, który może nas zastanawiać w kontekście najstarszego miasta w Polsce, jest Kalisz. Dokładnie chodzi o łacińską nazwę Calisia, jaką wymienił Klaudiusz Ptolemeusz – astronom, matematyk i geograf pochodzenia greckiego, który działał w Aleksandrii należącej wówczas do Imperium Rzymskiego.
Do dzisiaj nie ma jednoznacznych dowodów na to, że grecki geograf faktycznie miał na myśli dzisiejszy Kalisz, kiedy zaznaczał w II wieku n.e. nazwę Calisia wraz ze 136 innymi na swojej mapie Germania Magna. Za tą hipotezą stoi nie tylko podobieństwo nazwy, ale względnie prawidłowe umiejscowienie grodu zgodnie ze stanem faktycznym. Z tym drugim jednak można łatwo polemizować, ponieważ starożytne mapy nie były jeszcze bardzo dokładne i odwzorowywały rzeczywiste położenie obiektów w dużym marginesem błędu.
Czytaj też: 8 najbardziej znanych zatopionych miast. Jedne zniszczyła Matka Natura, a inne – człowiek
Nie zważając na to, Kalisz jako gród na pewno rozwijał się co najmniej od IX wieku. Powstał wówczas gród Zawodzie, na miejscu którego obecnie znajduje się park archeologiczny. Miastem według prawa Kalisz stał się dopiero pomiędzy 1253 a 1260 rokiem, kiedy przywilej lokacyjny na prawie średzkim został mu nadany przez Bolesława Pobożnego. Akt nadania praw miejskich odnowił w 1282 roku jeszcze książę Przemysł II.
Czym są prawa magdeburskie, na których lokowano średniowieczne miasta?
W ten sposób powoli zmierzamy do podstawowego i najczęściej stosowanego kryterium w licznych rankingach najstarszych miast w Polsce, czyli praw miejskich. Pod tym terminem kryje zbiór praw, które wyjmował mieszczan spod działania prawa ziemskiego. Najbardziej popularnym prawem, według którego zakładano zupełnie nowe osady, były to pochodzące z Magdeburga.
Dzisiejszy Magdeburg znajduje się w Niemczech. Już w 1035 roku miasto posiadało patent nadający mu prawo do handlu i zjazdów. Kluczową datą w tym wypadku jest rok 1188, kiedy to arcybiskup Wichman z Seeburga zainicjował pomysł spisania tego prawa, które regulowało działalność miasta. Właśnie ono stało się w kolejnych latach wzorcem, według którego zaczęto budować i organizować nowe jednostki osadnicze o innym charakterze niż wsie.
Czytaj też: Największe miasta świata rosną jak na drożdżach. W jednym mieszka tyle ludzi co w Polsce
Prawo magdeburskie wiązało się również z tym, że często nad budową miast czuwali niemieccy zasadźcy. Na tym prawie lokowano głównie miasta na Śląsku, jak również wiele istotnych ośrodków w Małopolsce, Wielkopolsce i Rusi Czerwonej. Warto tutaj wymienić wśród nich chociażby Kraków (1257) czy Lwów (1256). Prawo magdeburskie obowiązywało w Polsce do 1791 roku, kiedy to Konstytucja 3 Maja zmieniła ustrój miast w kraju.
Warto dodać, że prawo z Magdeburga wykształciło w kolejnych wiekach swoje odmiany. Na terenach polskich budowano miasta również według prawa poznańskiego, średzkiego (np. wspomniany Kalisz) i chełmińskiego. Nie zapominajmy, że mieszczanie z Magdeburga nie byli jedynymi, którzy rozpowszechnili swój zbiór praw.
Elbląg, Tczew, Frombork, Chojnice, Braniewo czy Hel przyjęły prawo lubeckie. Różniło się ono chociażby tym, że nie budowano w tych miastach prostokątnych rynków. Rolę placu handlowego przyjmował fragment szerszej ulicy. Ponadto na terenie Mazowsza funkcjonowało także prawo książęce. Poza tym lokowano również miasta kościele, jak chociażby Pułtusk czy Łowicz, które rządziły się jeszcze innymi regułami.
Jak widzimy, najłatwiej jest przedstawić zestawienie, biorąc pod uwagę daty wystawienia aktów lokacyjnych. Poznajmy więc 10 najstarszych miast w Polsce według tego kryterium:
- Złotoryja – przed 1211 r.
- Lwówek – przed 1217r.
- Opole – przed 1217 r.
- Racibórz – ok. 1217 r.
- Leśnica – 1217 r.
- Sobótka – 1221 r.
- Cieszyn – przed 1223 r.
- Środa Śląska – przed 1223 r.
- Nysa – 1223 r.
- Ujazd – 1223 r.
Złotoryja, w kontekście której podawana jest data „1211” lub „przed 1211”, jest uznawana za najstarsze miasto w Polsce. Już w XII wieku zaczęli w górski region Dolnego Śląska przybywać niemieccy górnicy, którzy chcieli wydobywać złoto. Od niego zresztą miasto przyjęło swoją nazwę. Prawa miejskie nadał Henryk I Brodaty, który sprowadził tutaj osadników również z ówczesnych terenów Niemiec.
Czytaj też: Statystyki są bezlitosne. Badacze wskazują miejsca w Polsce, które zamienią się w miasta-widmo
Jakie jest najmłodsze miasto w Polsce?
Poznajmy również lidera w odwrotnej kategorii. Jakie jest najmłodsze miasto w Polsce? Co roku kilkanaście wsi uzyskuje prawa miejskie. W przypadku większości z nich jest to przywrócenie dawnego statusu miasta, który dana osada utraciła w przeszłości z różnych powodów. Wśród tych „nowych” miast są również takie, które nigdy praw miejskich w swojej historii nie miały i przez wieki funkcjonowały jako wsie.
Takimi sensu stricte najmłodszymi miastami są Łopuszno (powiat kielecki), Piekoszów (powiat kielecki) i Miękinia (powiat średzki), które zyskały ten status z dniem 1 stycznia 2023 roku. W 2024 roku prawa miejskie uzyska kolejne kilkadziesiąt wsi, jednak w przypadku wszystkich będzie to przywrócenie statusu miasta zabranego w poprzednich wiekach.